Αισθήματα όπως η οργή, η απογοήτευση, ο εκνευρισμός και διάφορα άλλα παρόμοια, που θεωρούνται συχνά ως μη αποδεκτά κοινωνικά, δημιουργούν, σε κάποια άτομα, έντονη δυσφορία και φόβο, σε σημείο που να τα αποφεύγουν όπως ο διάολος το λιβάνι, ακόμα και για ολόκληρη τη ζωή τους.
Ο θυμός έχει μια σημαντική αξία επιβίωσης, τονίζοντας τα όριά μας, δημιουργώντας τον απαραίτητο ζωτικό μας χώρο, και την απαραίτητη απόσταση από τους άλλους. Προετοιμάζει το σώμα για φυγή ή συμπλοκή, σε καταστάσεις συμβολικής ή φυσικής απειλής.
Ο θυμός, όμως, είναι και ένα αίσθημα που δείχνει πως κάτι δεν είναι όπως πρέπει και πως θα πρέπει, με κάποιον τρόπο, να αλλάξει. Είναι, δηλαδή, κίνητρο και ώθηση για να δράσουμε και να αλλάξουμε τα κακώς κείμενα. Με άλλα λόγια, ο θυμός από μόνος του δεν είναι κάτι κακό, το αντίθετο. Ο τρόπος διαχείρισής του, όμως, μπορεί να δημιουργήσει πολλά και σοβαρά προβλήματα τόσο σε αυτόν που τον νιώθει όσο και τους τριγύρω του.
Τι θεωρείται ως παθητική επιθετικότητα;
Η παθητική επιθετικότητα είναι ο σκόπιμος και καμουφλαρισμένος τρόπος κάποιου να εκφράζει την οργή, το θυμό ή τη δυσαρέσκειά του. Εμφανίζεται, συνήθως, όταν το άτομο αισθάνεται πως υπάρχουν αξιώσεις από αυτό, όταν θεωρεί πως προσδοκάται να ενεργήσει αυτόνομα ή όταν αισθάνεται απογοήτευση επειδή οι άλλοι δεν ενήργησαν ή δεν βοήθησαν όπως το ίδιο προσδοκούσε, παρόλο που το ίδιο ΔΕΝ έχει εκφράσει κάποια ανάγκη για βοήθεια.
Ακριβώς αυτό το στοιχείο της ασάφειας και της σκόπιμης έλλειψης αμεσότητας είναι που καθιστά την παθητική επιθετικότητα τόσο αποτελεσματική και δύσκολα αντιμετωπίσιμη. Το άτομο που χρησιμοποιεί το μέσο αυτό μπορεί εύκολα να αρνηθεί κάθε ευθύνη, που ίσως του αποδοθεί, επιστρέφοντάς την στον αποδέκτη και ισχυριζόμενο πως πρόκειται για παρεξήγηση ή πως ο ενοχλημένος είναι υπερευαίσθητος ή δεν δέχεται μύγα στο σπαθί του. Με τον τρόπο αυτόν, μετατρέπει τον εαυτό του από θύτη σε θύμα.
Παραδείγματα παθητικής επιθετικότητας
Η παθητική επιθετικότητα υποκρύπτει πάντοτε θυμό και, για όποιον μπορεί να την αναγνωρίζει, διαφαίνεται μέσα από υπαινιγμούς που πληγώνουν ή εκπλήσσουν, καθώς και μέσα από αντιφατικά μηνύματα που προκαλούν αβεβαιότητα και σύγχυση όπως:
- «Δεν καταλαβαίνω τι εννοείς», αν και έχει καταλάβει πολύ καλά τι εννοεί ο άλλος.
- «Όπως θέλεις»: ένα τέτοιο σχόλιο αποβλέπει στον άμεσο τερματισμό της συζήτησης ώστε ο ίδιος να μη χρειασθεί να εκφράσει συναισθήματα ή συγκεκριμένα θέλω, κάνοντας ταυτόχρονα τον άλλον να νιώσει άβολα και αμήχανα.
- «Πως κάνεις έτσι;» ή «Γιατί εκνευρίζεσαι τόσο εύκολα;»: τέτοιου είδους σχόλια αποσκοπούν στην απαξίωση του συνομιλητή, να τον κάνουν να νιώσει άσχημα ή να τον οδηγήσουν σε αδιέξοδο.
Το άτομο με παθητική επιθετικότητα είναι εξπέρ στο να κακοποιεί, με μη φυσικό τρόπο, τους άλλους, την ίδια στιγμή που παρουσιάζεται προς τα έξω ως το πιο ευχάριστο και με έγνοια για τους άλλους άτομο. Εάν ο αποδέκτης της παθητικής επιθετικότητας αποκαλύψει σε κάποιον άλλον πως κακοποιείται από τη συμπεριφορά ενός τέτοιου ατόμου, το πιο πιθανό είναι να μη γίνει πιστευτός.
- Ένα τέτοιο άτομο υπονομεύει συχνά βήμα-βήμα την αυτοπεποίθηση και την αίσθηση προσωπικής αξίας των άλλων, κοιτώντας τους με απαξία, κάνοντας κάποιον μορφασμό, χαμογελώντας ειρωνικά κ.τ.λ., και συχνά με τρόπο και σε στιγμές που οι άλλοι τριγύρω να μην αντιλαμβάνονται το παραμικρό. Προβάλουν συστηματικά τα δικά τους λάθη, τις ανεπάρκειες και τους φόβους στους άλλους ώστε να διατηρήσουν και να επιβεβαιώσουν την μεγαλειώδη εικόνα που θέλουν να έχουν για τον εαυτό τους.
Ατομικά χαρακτηριστικά παθητικά επιθετικών ατόμων
Η παθητική επιθετικότητα είναι ένας πολύ συνηθισμένος τρόπος επικοινωνίας στις σχέσεις των ανθρώπων και όλοι μας έχουμε καταφύγει σε αυτόν κάποιες φορές. Αυτοί, όμως, που τον χρησιμοποιούν συστηματικά το κάνουν γιατί έχουν την ανάγκη να ελέγχουν και να χειρίζονται τον περίγυρό τους κατά βούληση αλλά και για να καλύπτουν την προσωπική τους ανασφάλεια, τη χαμηλή τους αυτοεκτίμηση ή την ανάγκη τους για επιβολή πάνω στους άλλους. Παρόλο που δεν είναι άτομα που δείχνουν με σαφήνεια τα πραγματικά τους θέλω, προσδοκούν από τον περίγυρο να αντιλαμβάνεται τις ανάγκες αυτές και να ανταποκρίνεται ανάλογα. Αυτό οδηγεί συχνά αυτούς που ζουν δίπλα σε ένα τέτοιο άτομο να χρειάζεται να μαντεύουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες του ώστε να μη δημιουργηθεί ένταση και σύγκρουση.
Εξαιτίας της αυξημένης ανάγκης των ατόμων αυτών για προσοχή, προσπαθούν να στερήσουν όλο και μεγαλύτερο «χώρο» από το άτομο με το οποίο συμβιώνουν. Για παράδειγμα, ενώ οι ίδιοι μπορεί να βγαίνουν σχεδόν καθημερινά τα βράδια με τους φίλους τους, εάν η σύντροφός τους τύχει να έχει κανονίσει να βγει με δικές της φίλες, κάποιο βράδυ που οι ίδιοι θα μείνουν μέσα, η αυτοπεποίθησή τους πλήγεται, εξαναγκάζοντας με κάποιον τρόπο τη γυναίκα να παραμείνει και αυτή στο σπίτι μαζί τους.
Μερικές φορές, η παθητική επιθετικότητα μπορεί να αποτελεί συνειδητή στρατηγική και άλλες έναν υποσυνείδητο ψυχικό μηχανισμό. Στην ακραία της μορφή, μπορεί να μετατραπεί σε καθαρή ψυχική κακοποίηση, κάνοντας τον αποδέκτη της να αμφισβητεί τον ίδιο του τον εαυτό και, τελικά, ακόμα και την ίδια του την κρίση.
Τα άτομα αυτά μπορεί να δείχνουν, εκ πρώτης όψεως, ευγενικά και καλοπροαίρετα, αλλά η εικόνα αυτή αλλάζει δραματικά, όταν κάποιος τα γνωρίσει καλύτερα, αποκαλύπτοντας την πραγματική τους φύση.
- Πρόκειται, συχνά, για ντροπαλά άτομα που επικρίνουν τους πάντες και τα πάντα γύρω τους
- Είναι συχνά προκλητικά και απαξιωτικά, κάτι που τους δημιουργεί ένα αίσθημα υπερηφάνειας, μεταφράζοντας τη στάση αυτή ως επαναστατικότητα και αντισυμβατικότητα.
- Έχουν απόλυτη ανάγκη/εξάρτηση να κατηγορούν και να κατακρίνουν τα πάντα και τους πάντες γύρω τους.
- Πικρία, θυμός και κακή, γενικώς, διάθεση είναι τρία χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ατόμων αυτών.
- Ξεχνούν, συχνά, συμφωνημένες διορίες και χρονοδιαγράμματα που πρέπει να τηρηθούν, αργούν σε ραντεβού, συναντήσεις κ.τ.λ. Κανείς δεν μπορεί εύκολα να κατηγορήσει κάποιον που έχει ξεχάσει, από τη στιγμή που όλοι μας ξεχνάμε. Επίσης, ξεκινούν πράγματα και τα αφήνουν στη μέση και δεν τηρούν υποσχέσεις, εξαναγκάζοντας, σχεδόν, τον άλλον να κάνει αυτά που οι ίδιοι όφειλαν.
- Το μότο τους είναι: «Το να υποτάσσεσαι είναι ταυτόσημο με το να ηττάσαι». Δεν αντέχουν αιτήματα από τους άλλους και έχουν σοβαρό πρόβλημα με άτομα που διαθέτουν κύρος, δύναμη και εξουσία γιατί αυτά ακριβώς επιθυμούν και τα ίδια, σε κάθε περίπτωση
- Είναι άτομα εξαρτητικά καθώς χρειάζονται οπωσδήποτε κάποιους άλλους να υποτιμούν και, με τον τρόπο αυτόν, να καλύπτουν τη δική τους αίσθηση ανεπάρκειας και κατωτερότητας. Ενώ χρειάζονται σχεδόν τα πάντα από τους άλλους, συνεχίζουν να παραμένουν κλεισμένα στον εαυτό τους, φοβούμενα μια πιο άμεση και ειλικρινή επικοινωνία.
Τα άτομα με παθητική επιθετικότητα έλκονται από άτομα που έχουν ήδη χαμηλή αυτοεκτίμηση ή που εύκολα δίνουν άφεση αμαρτιών σε ανάρμοστες συμπεριφορές άλλων. Εάν η παθητική επιθετικότητα εμφανίζεται συστηματικά, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για χαρακτηριστικό στοιχείο προσωπικότητας ή για μια παθητική-επιθετική προσωπικότητα. Επίσης, η συστηματική παθητική-επιθετική συμπεριφορά έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με το ναρκισσισμό.
Τρόποι με τους οποίους εκφράζεται η παθητική επιθετικότητα
1. Ασάφεια
Το βασικό χαρακτηριστικό ενός ατόμου με παθητική επιθετικότητα είναι η ασάφεια που διακρίνει τον τρόπο σκέψης και συναισθηματικής του έκφρασης. Σπάνια εννοεί αυτό που εκφράζει, δημιουργώντας εύκολα σύγχυση με την αντιφατικότητά του.
Κάποιες φορές, μπορεί να συμπεριφέρεται με τρόπο απαράδεκτο και την επόμενη στιγμή να υποστηρίζει πως δεν το εννοούσε, μετατρεπόμενος σε ένα πολύ φιλικό και στηρικτικό άτομο. Σπάνια εκφράζει επιθετικότητα άμεσα, αλλά σχεδόν πάντα με έμμεσο τρόπο, διαμέσου «πλάκας», που δεν είναι παρά καμουφλαρισμένη απαξίωση, ή διαμέσου σχολίων που αγγίζουν τα ευαίσθητα σημεία του άλλου, δηλαδή κάτι σαν χτύπημα κάτω από τη ζώνη.
- Αποποίηση ευθυνών
Ποτέ και τίποτα δεν είναι δικό του λάθος. Πάντοτε ευθύνονται οι άλλοι, πράγμα που υπονοεί πως ο ίδιος είναι αλάνθαστος. Ο αποδέκτης της συμπεριφοράς του αυτής είναι πάντα αυτός που ευθύνεται, επειδή παρεξήγησε και διαστρέβλωσε τα όσα ο ίδιος είπε ή εννοούσε.
Στην περίπτωση μιας συστηματικής άσκησης παθητικής επιθετικότητας προς το ίδιο άτομο, που προσλαμβάνει διαστάσεις ψυχικής κακοποίησης, ο αποδέκτης μπορεί να εμφανίσει κατάθλιψη ή διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα.
- Υιοθετεί συχνά το ρόλο του θύματος
Ποτέ δεν ευθύνεται για το παραμικρό, ακόμα και όταν ο ίδιος έχει φερθεί άσχημα. Υποστηρίζει πως ποτέ δεν θα αντιδρούσε με αυτόν τον τρόπο, εάν ο άλλος δεν τον προκαλούσε ή είχε κάνει αυτό που ο ίδιος ήθελε. Πάντα κάποιος άλλος ευθύνεται. Εάν, για παράδειγμα, αργήσει, ως συνήθως, στο ραντεβού σας και εσείς διαμαρτυρηθείτε, στο τέλος θα καταφέρει να σας κάνει να νιώσετε ενοχές που τον κατηγορήσατε.
- Φόβος εγγύτητας
Τα άτομα αυτά έχουν μεγάλη δυσκολία, αν όχι ανικανότητα, να εμπιστευθούν κάποιον. Διατηρούν τις όποιες σχέσεις τους σε ένα τυπικό και πιο απρόσωπο επίπεδο. Στις ερωτικές τους σχέσεις, κάνουν σεξ και όχι έρωτα. Εάν νιώσουν πως ο/η σύντροφός τους τείνει να γίνει σημαντικός/ή για αυτούς, αποσύρονται και κλείνονται στον εαυτό τους, χρησιμοποιώντας την αποχή από την ερωτική ζωή ή το σεξ ως τιμωρία.
- Φόβος εξάρτησης
Τα παθητικά-επιθετικά άτομα φοβούνται, συνηθέστατα, τη συναισθηματική εξάρτηση από τους άλλους, ενώ ταυτόχρονα φοβούνται και τη μοναξιά. Ο τρόπος που προσπαθούν να διαχειριστούν την αντίφαση αυτή είναι η αντιστάθμιση αυτού του φόβου εξάρτησης με τον έλεγχο των άλλων ώστε να νιώσουν πως είναι αυτόνομα και αυτάρκη και πως δεν έχουν την ανάγκη κανενός. Η εξάρτησή τους αλλάζει απλά προσωπείο και από συναισθηματική εξάρτηση μετατρέπεται σε εξάρτηση της ύπαρξης άλλων που να μπορούν ή που θα πρέπει να ελέγχονται.
Επίλογος
Εάν πρόκειται για μια ερωτική σχέση, όπου ο ένας σύντροφος κακοποιείται συστηματικά ψυχικά διαμέσου μιας παθητικής-επιθετικής συμπεριφοράς ή λεκτικής κακοποίησης, ο μόνος τρόπος που μπορεί να τον οδηγήσει στη σωτηρία της ψυχής του είναι να εγκαταλείψει το άτομο αυτό το συντομότερο δυνατόν.
Για ένα άτομο με συστηματική παθητική-επιθετική συμπεριφορά, η ερωτική σχέση δεν είναι παρά ένας αγώνας δύναμης και όχι μια σχέση αγάπης, αλληλοσεβασμού και αμοιβαιότητας. Το ταίρι ενός τέτοιου ατόμου δεν βιώνεται ως σύντροφος πλάι του, αλλά ως αντίπαλος, τουλάχιστον όσο διάστημα δεν «συμμορφώνεται» ή δεν υποτάσσεται στα θέλω και τις απαιτήσεις του. Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία για ένα τέτοιο άτομο δεν είναι η διευθέτηση των όποιων τυχόν παρεξηγήσεων, το τι μπορεί να πλήγωσε τον άλλον, το πως θα βελτιωθεί η σχέση, τα συναισθήματα του/της συντρόφου ή το να είναι αυτός ή αυτή καλά. Κάθε προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή πέφτει με μαθηματική ακρίβεια στο κενό, ενδυναμώνοντας ταυτόχρονα το αίσθημα δύναμης και κυριαρχίας του ατόμου αυτού επάνω στον άλλον.
Όσο διάστημα και αν προσπαθήσει κάποιος, το άτομο με συστηματικά παθητική-επιθετική συμπεριφορά ούτε να αλλάξει πρόκειται, αλλά ούτε και να κατανοήσει. Κινητήριος δύναμη των ατόμων αυτών είναι η βουβή οργή και όχι η αγάπη ή έστω η αυθεντική έγνοια. Απώτερος στόχος τους είναι να ελέγχουν, στο μέγιστο δυνατό βαθμό, τους άλλους, παρά να τους συνοδεύουν συντροφικά στη ζωή…
