Ενας µεγαλοφυής… εχθρός της δηµοκρατίας

0
517

15/12/2001, Ελευθεροτυπία Του ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑ∆Η

Σας έλεγα την προηγούµενη φορά ότι ο Πλάτων έπαιξε εξαιρετικά σηµαντικό ρόλο σε αυτό που µπορούµε να ονοµάσουµε καταστροφή του ελληνικού κόσµου: η καταστροφή των Αθηνών που δυνάµει εµπεριεχόταν στα πράγµατα µετατράπηκε και πέρασε στην ιστορία ως νοµοτελειακή καταστροφή. Ο Πλάτων παρουσίασε την κατάρρευση της αθηναϊκής δηµοκρατίας ως φαινόµενο που υπάγεται τελικά στην τάξη των πραγµάτων. Και αυτό όχι µε την έννοια που έδινε ο Ηρόδοτος στη φράση: “Ο,τι είναι µεγάλο πρέπει να γίνει µικρό” και αντιστρόφως, αλλά γιατί, κατά τον Πλάτωνα, επρόκειτο για εκ θεµελίων σαθρό πολίτευµα, για πολίτευµα που κυριαρχούνταν από ένα πλήθος αµαθές, εµπαθές και έρµαιο των παθών του -ένα πλήθος που τοποθετείται στους αντίποδες του σοφού και της σοφίας, του δίκαιου και της δικαιοσύνης.

Ετσι, η πτώση της αθηναϊκής δηµοκρατίας δεν εµφανίζεται ως ιστορική τραγωδία, αλλά ως περίπτωση εγγενούς φιλοσοφικής δικαιοσύνης. Αυτό το επιχείρησε αφ’ ενός θετικά, αν µου επιτρέπεται το οξύµωρον• προτάσσοντας δηλαδή την ιδέα ότι µπορεί και πρέπει να υπάρχει επιστήµη της πολιτικής, σίγουρη και ασφαλής γνώση που επιτρέπει τον προσανατολισµό στο χώρο της πολιτικής. Προτάσσοντας την ιδέα ότι τελικά η επιστήµη της πολιτικής στηρίζεται σε µια υπερβατική γνώση και, µάλιστα, στην ίδια την υπερβατικότητα… …Τελικά ο Πλάτων ανατρέπει εντελώς την ελληνική αντίληψη σύµφωνα µε την οποία η δικαιοσύνη εξακολουθεί να παραµένει ανοικτό ζήτηµα στους κόλπους της πόλης: ποιος οφείλει να δώσει τι και ποιος οφείλει να έχει τι; Πράγµα που θέτει διαρκώς το πρόβληµα της κατανοµής µεταξύ των πολιτών και κατ’ αυτόν τον τρόπο ανοίγει ταυτόχρονα τον δρόµο στην ερώτηση. Ανατρέπει λοιπόν αυτό τον ορισµό και µετατρέπει τη δικαιοσύνη σε κάτι που θα µπορούσε να ονοµαστεί ιδιότητα του όλου -ολιστική ιδιότητα ονοµάστηκε, εξάλλου, στους νεότερους χρόνους.

Για τον Πλάτωνα η δικαιοσύνη έγκειται στο να είναι το σύνολο της πόλης καλά διαιρεµένο, καλά διαρθρωµένο, και µέσα σ’ αυτό το σύνολο της πόλης καθένας έχει τη θέση του και 2 δεν προσπαθεί να την αλλάξει -αυτή είναι η κεντρική ιδέα της Πολιτείας, είναι επίσης και η κεντρική ιδέα των Νόµων. Σύµφωνα µε την περίφηµη φράση της Πολιτείας (433a), η δικαιοσύνη έγκειται στο τα αυτού πράττειν και µη πολυπραγµονείν. Να ασχολείται κανείς µε τις υποθέσεις του, µε ό,τι του ανήκει, µε αυτό που κατέχει, που αντιστοιχεί στη θέση του και να µην προσπαθεί να ασχοληθεί µε τα πάντα, να µην είναι busybody, όρος που αποτελεί εξάλλου την καλύτερη απόδοση του πολυπραγµονείν. Οµως, ταυτόχρονα, στον Πλάτωνα ακριβώς θα βρούµε για πρώτη φορά την προσπάθεια να θεµελιωθεί δικαίω και λόγω η ιεραρχία µέσα στην πόλη. Στην ελληνική πόλη η ύπαρξη ελεύθερων και σκλάβων ή πλούσιων και φτωχών αποτελεί γεγονός. Με τον Πλάτωνα αυτό ανάγεται σε οιονεί δίκαιο• δηλαδή κάτι που στηρίζεται στη διαφορετική φύση των ατόµων που συγκροτούν την πόλη. …Πού οφείλεται η επίδραση που άσκησε ο Πλάτων; Θα επανέλθω στο τέλος σ’ αυτή την ερώτηση. Πρόκειται πάντως για επίδραση της οποίας οι ρίζες, όπως είδαµε ήδη, βρίσκονται από τη µια µεριά στον ίδιο τον Πλάτωνα, δηλαδή σ’ όλη τη σειρά επιχειρήσεων και στη στρατηγική την οποία στήνει. Υπάρχουν όµως και όλα όσα οφείλονται στις µετέπειτα εποχές.

Εδώ τα πράγµατα είναι σχετικώς απλά. ∆εν θα µιλήσω για τον Popper που δηµιούργησε ένα είδος αντιπροκατάληψης, σύµφωνα µε την οποία απαγορεύεται να αποκαλέσει κανείς τον Πλάτωνα ολοκληρωτικό ή να τον θεωρήσει πατέρα του ολοκληρωτισµού. Το µίσος του όµως για τη δηµοκρατία είναι γεγονός, καθώς και όσα αποπνέει το έργο του ως µόνιµη επιθυµία του: να παγιώσει τις υποθέσεις της πόλης, να σταµατήσει την ιστορική εξέλιξη, να σταµατήσει την αυτοθέσµιση, να εξοβελίσει την αυτοθέσµιση. Και ως εκ τούτου, προφανώς, ο Πλάτων γίνεται κατά κάποιον τρόπο ο εµπνευστής και το οπλοστάσιο όλων όσων θα αντιπροσωπεύσουν µέσα στην ιστορία µια τέτοια στάση. ∆ιατυπωµένο απλοϊκά, αυτό σηµαίνει ότι θα εµπνεύσει στο µέλλον κάθε τι το αντιδραστικό, κάθε τι που επικροτεί την καθεστηκυΐα τάξη, κάθε τι που αντιστέκεται στο δηµοκρατικό κίνηµα.

Τέλος, πρέπει βεβαίως να κρατήσουµε ζωντανό κατά νου το τεράστιο στοιχείο της αυθεντικής πλατωνικής δηµιουργίας, δηµιουργίας που διαθέτει αναµφισβήτητη διιστορική αξία, άρρηκτα συνδεδεµένη µε το έργο του, η οποία αποτελεί επίσης ένα άλλο πυρήνα του έργου του, ένα άλλο πόλο. ∆εν µου πολυαρέσει να µιλάω για πόλο, διότι εδώ δεν υπάρχει αντιπαράθεση• οι σχέσεις είναι 3 εξαιρετικά περίεργες ανάµεσα στη φιλοσοφική και τη λογοτεχνική, την καλλιτεχνική δηµιουργία του Πλάτωνα και όσα συνεπιφέρει, όσα προφανώς περιέχει ως πολιτικό και φιλοσοφικό φαντασιακό. Υπάρχει επίσης το άλλο στοιχείο, η δηµιουργία, το ον του Πλάτωνα ως απαράµιλλη ιδιοφυΐα που συνδυάζει ταυτόχρονα το φιλοσοφικό βάθος, τη λογικοδιαλεκτική δύναµη, τη λογοτεχνική δεινότητα και την τεχνογνωσία στο χώρο της πολιτικής των ιδεών, για την οποία µίλησα προηγουµένως. Σε κάθε βήµα σκοντάφτουµε και εκστασιαζόµαστε από την ανακάλυψη ενός φιλοσοφικού ή άλλου ψήγµατος, ανακαλύπτουµε τελικά µία ακόµα από τις ρίζες των σηµερινών µας σκέψεων και του τρόπου µε τον οποίο σκεπτόµαστε.